Ναοί των Κατσανοχωρίων

Οι ναοί ενός τόπου, εκτός από τόποι λατρείας, είναι άμεσα συνυφασμένοι με την ιστορία του. Όταν έχουμε να κάνουμε μάλιστα με την ιστορία χωριών, την λεγόμενη τοπική ιστορία, τότε οι πληροφορίες που αντλούμε από τη μελέτη των ναών είναι συχνά οι μοναδικές που διαθέτουμε.

Στα Κατσανοχώρια υπάρχουν αρκετοί ναοί, οι οποίοι χρονολογούνται ακριβώς με επιγραφές από τα τέλη του 16ου αιώνα και εξής, και με αυτούς θα ασχοληθούμε προς το παρόν. Πριν προχωρήσουμε, πρέπει να πούμε ότι είναι πιθανόν κάποιοι ναοί να χρονολογούνται πρωτύτερα, με βάση τον τρόπο δόμησής τους. Τέτοιοι είναι ο Άγιος Αθανάσιος και ο Άγιος Νικόλαος στο Λοζέτσι (Ελληνικό), καθώς και η Αγία Παρασκευή και το ανατολικό τμήμα του Αγίου Νικολάου στο Καλέντζι. Όμως επειδή αυτοί οι ναοί είναι χτισμένοι με απλό σχετικά τρόπο, δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι, ούτε μπορούμε να τους χρονολογήσουμε με μεγαλύτερη ακρίβεια.
Ο παλαιότερος χρονολογημένος ναός των Κατσανοχωρίων είναι ο Άγιος Βλάσιος στο Λοζέτσι, με έτος αρχικής κτίσης το 1587. Όμως έκτοτε ανακαινίστηκε δύο φορές, το 1617 και το 1897. Από την πρώτη ανακαίνιση διατηρείται το τέμπλο, ενώ όλο το υπόλοιπο κτίσμα χτίστηκε κατά τη δεύτερη ανακαίνιση. Συνεπώς, γνωρίζουμε ότι από το 1587 υπήρχε ο ναός, αλλά το σημερινό κτίσμα είναι πολύ μεταγενέστερο.
Επόμενος ναός είναι η Παναγιά στην Κορίτιανη, χτισμένη αρχικά το 1594 και εξ ολοκλήρου ανακαινισμένη και στεγασμένη με θόλο το 1604. Εκτός από την γραφική διακόσμηση με πλίνθους (συμπαγή τούβλα) στο εξωτερικό, ο ναός διατηρεί όλες τις τοιχογραφίες του εσωτερικού, που χρονολογούνται λίγο μετά το 1604.
Το 1597 ανεγέρθηκε πιθανότατα ο Άγιος Αθανάσιος στα Πλέσια και νομίζουμε ότι διατηρεί ακόμα όλα τα στοιχεία του αρχικού χτισίματος.
Η Αγία Παρασκευή στο Λοζέτσι, που είχε τοιχογραφίες του 1603, δυστυχώς δεν διατηρείται πλέον.
Μια εικοσαετία περίπου αργότερα έχουμε την ανέγερση τριών ναών κατά το ίδιο έτος. Δύο από αυτούς βρίσκονται στα Πλέσια. Πρόκειται για την Παναγοπούλα και πιθανότατα τον αρχικό ναό της Μονής του Αϊ-Γιάννη, ο οποίος όμως ανακαινίστηκε εκ βάθρων το 1872.
Ο τρίτος ναός του 1622 είναι ο Άγιος Συμεών και βρίσκεται στην Κορίτιανη. Ο ναός αυτός όμως διαφέρει με τους προηγούμενους. Οι ναοί που είδαμε ως τώρα είναι κτίσματα σχετικά μικρά και, με την εξαίρεση της Παναγιάς Κορίτιανης, δεν φανερώνουν υψηλές προθέσεις. Ο Άγιος Συμεών, αντίθετα, είναι μια μεγάλη τρίκλιτη «βασιλική» (ναός που χωρίζεται στα τρία με κολόνες) και στεγάζεται με καμάρες. Όπως είναι προφανές, το χτίσιμο ενός τέτοιου ναού προϋποθέτει οικονομικά μέσα, θέληση και βεβαίως μεγάλο αριθμό πιστών.
Παρά το ότι σε μερικά χωριά είχαν τη δυνατότητα να χτίσουν ναούς υψηλών προθέσεων, οι μικροί και ταπεινοί ναοί συνέχισαν να χτίζονται. Έτσι το 1624 κτίστηκε ο Άγιος Παντελεήμονας Καλεντζίου και λίγα χρόνια αργότερα, το 1630, ανακαινίστηκε σε μεγάλο βαθμό και τοιχογραφήθηκε ο Άγιος Νικόλαος στο ίδιο χωριό.
Το 1634 είχαμε μια παραπέρα εξέλιξη του τύπου της βασιλικής, όπως τον είδαμε στη Κορίτιανη. Η Παναγιά στα Πλέσια είναι και αυτή μια μεγάλη βασιλική με καμάρες, με την προσθήκη όμως μιας κάθετης καμάρας που «κόβει» τις άλλες τρεις στο κέντρο του ναού, όπου και υψώνεται ο τρούλος. Αυτός ο σύνθετος τύπος, ο οποίος στα Κατσανοχώρια υπάρχει άλλες δύο φορές, δεν ήταν πολύ διαδεδομένος αυτή την εποχή. Αυτό συνέβαινε διότι η κατασκευή του απαιτούσε ειδικευμένους τεχνίτες και βεβαίως πολλά χρήματα, τα οποία δεν διέθεταν πολλοί.
Ο δεύτερος ναός του ίδιου σύνθετου τύπου είναι η Αγία Παρασκευή στο Πάτερο και ανεγέρθηκε το 1650, και ο τρίτος η Παναγιά στο Λοζέτσι που ανεγέρθηκε λίγο μετά το 1650. Και οι τρεις αυτοί ναοί διατηρούν τοιχογραφίες στο εσωτερικό τους.
Με τους παραπάνω ναούς η ναοδομία στα Κατσανοχώρια έφτασε στο αποκορύφωμά της. Ο επόμενος χρονολογικά ναός είναι ο Άγιος Βλάσιος Κοτορτσίου (Αετορράχης), χτισμένος το 1657, που δεν παρουσιάζει κάποιες αρχιτεκτονικές ιδιαιτερότητες, ενώ ο Άγιος Γεώργιος στα Πλέσια που χτίστηκε αρχικά το 1663, δυστυχώς δεν διατηρείται, ώστε να μπορούμε να γνωρίζουμε κάτι παραπάνω.
Από το 1663 έως το 1778 δεν έχουμε χρονολογημένες με επιγραφή ανεγέρσεις ναών. Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι, όταν ήδη υφίστανται μεγάλοι και καλοχτισμένοι ναοί, δεν υπάρχει λόγος να χτιστούν καινούριοι. Υπάρχει μια πιθανότητα η επιγραφή του Αγίου Νικολάου Νίστορας να αποδίδει το έτος 1701, χωρίς όμως να είναι βέβαιο. Πάντως ο ναός αυτός ανακαινίστηκε ριζικά το 1908.
Το 1778 ανεγέρθηκε η Φανερωμένη του Φορτωσίου, ένας μεγαλοπρεπέστατος ναός με τρία κλίτη και 15 τρούλους, τοιχογραφημένος το 1787-1788. Η παράδοξη επιλογή του χώρου, στην κορυφή λόφου μακριά από τους οικισμούς, καθώς και ο τύπος και το μέγεθος του ναού, φανερώνουν τι μπορεί να καταφέρει η θέληση των ανθρώπων, όταν βέβαια υπάρχουν και τα ανάλογα χρηματικά μέσα.
Μετά τη Φανερωμένη μία ακόμη μεγάλη βασιλική, χωρίς θόλους όμως, αφιερωμένη στην Αγία Τριάδα χτίστηκε στο Λοζέτσι το 1800. Ο ίδιος ναός ανακαινίστηκε πολύ αργότερα, το 1865. Το 1800 χτίστηκε επίσης και ο μικρός ναός του Αγίου Πνεύματος στην Κορίτιανη.
Από τις αρχές του 19ου αιώνα και για αρκετά χρόνια δεν χτίστηκαν καινούριοι ναοί στα Κατσανοχώρια. Η ανώμαλη κατάσταση, η οποία δημιουργήθηκε με τον πόλεμο Αλή Πασά-Σουλτάνου και φυσικά με την επανάσταση, που εξερράγη στα Κατσανοχώρια τον Ιούνιο του 1821, δεν ευνοούσε οικοδομικά εγχειρήματα. Με την αποκατάσταση της ομαλότητας στην περιοχή στα μέσα της δεκαετίας του 1820, έχουμε την ανέγερση τέμπλων, μαζί με την κατασκευή των ανάλογων εικόνων.
Αργότερα, έχουμε την ανέγερση καμπαναριών και μόνο την τελευταία εικοσαετία του 19ου αιώνα έχουμε συχνή ανέγερση ναών, που τώρα επηρεάζονται από τους μεγάλους ναούς που είχαν χτιστεί στα Γιάννενα. Έτσι, η Παναγία του Καλεντζίου, χτισμένη το 1879, είναι μια μεγάλη βασιλική με καμάρες και εύκολα μας θυμίζει την Μητρόπολη ή το Αρχιμανδρειό στα Γιάννενα.
Το 1884 ανακαινίστηκε και επεκτάθηκε ο Άγιος Νικόλαος στην Κορίτιανη, ενώ την ίδια περίοδο πρέπει να κτίστηκε και ο Άγιος Νικόλαος στο Κωστίτσι. Και οι δύο αυτοί ναοί δεν παρουσιάζουν αρχιτεκτονικές ιδιαιτερότητες, απλώς έχουν μεγάλη έκταση. Το 1888 χτίστηκε ο μικρός Ταξιάρχης της Νίστορας, ενώ το 1889 ανακαινίστηκε ο Αρχάγγελος του Λοζετσίου.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1890 πρέπει να χρονολογήσουμε το ναό των Εισοδίων στο Φορτώσι, που είναι μια μεγάλη βασιλική με καμάρες, και εντυπωσιάζει με την αυστηρή πρόσοψη και τα νεοκλασικιστικά της στοιχεία.
Τέλος το 1907, ανακαινίστηκε εκ θεμελίων η Αγία Παρασκευή Βαλτσόρας (Πηγάδια), με την ιδιαιτερότητα ότι, αν και δεν είναι βασιλική, εντούτοις στεγάζεται με καμάρες και χαμηλούς τρούλους.
Από όσα εκτέθηκαν παραπάνω, νομίζουμε ότι μπορούμε να συμπεράνουμε ότι, αν και υπάρχουν κάποια κενά, οι ναοί των Κατσανοχωρίων αποτελούν ένα σύνολο, που μας επιτρέπει να μελετήσουμε την εκκλησιαστική αρχιτεκτονική κατά την εποχή της οθωμανικής κυριαρχίας στην περιοχή.

Γρηγόρης Μανόπουλος